اميركبير، باني رنسانس موسيقي ايران

در ميان نخبگان قديمي ترين تعريف جامع از موسيقي را افلاطون به زيبايي ارائه داده است: …موسيقي ناموس اخلاقي است كه روحي به جهانيان بدل به تفكر، جهش به تصور، شادي به حيات و همه چيز مي دهد…
و امام غزالي متوفي به سال ۵۰۵ هـ . ق برابر با ۱۱۱۱ ميلادي در ميان انديشمندان اسلامي نافذترين شرح از موسيقي را بيان كرده است.
وي مي گويد: …دل ها و انديشه هاي نهاني، معادن اسرارند و مخازن سنگ هاي گرانبها و در ميان آنها گوهرهايي يافت مي شود كه همگي چونان اخگرانند نهفته در دل آهن و پولاد و …
و كشف اسرار آنها به هيچ راه ديگر ميسر نيست مگر با جرقه سماع، چرا كه به هيچ طريقي نمي توان به دل ها راه برد مگر از طريق گوش… و سماع حقا كه محك راستين است، چه همينكه روح موسيقي در كالبد دل بدمد، هر آنچه كه آن مستولي است، همان را از آن بيرون مي آورد….
اما از نگاه علمي موسيقي را فن تركيب اصوات دانسته اند به نحوي كه به گوش خوشايند باشد.

در فرهنگ ها آمده است: موسيقي يك واژه ماخوذ از يوناني mousike است كه در لاتين musica ، به فرانسوي musiqua ، انگليسي music و به آلماني musik تلفظ مي شود و ريشه آن musa به معني muse كه هر يك از نه رب النوع اساطيري يونان، حاميان هنرهاي زيبا بوده اند…
اما بي جا نيست اگر ريشه اين واژه را در پيشينه فرهنگ و زبان كهن و باستاني ايران زمين هم جست وجو كنيم.

موسيقي در دوره هخامنشي:
تفاوت بارز پادشاهي همچون كورش به عنوان پايه گذار سلسله هخامنشي و انديشه هاي بزرگ انساني و عدالت خواهي او سبب مي شود تا در اين دوره نگاه ويژه اي به رشد فرهنگ و تمدن و علوم و فنون افكنده شود. حفاري هاي تخت جمشيد حكايت از رشد هنر معماري و روابط تاريخي ايران و يونان و داد و ستدهاي فرهنگي و مهارتي اين دو ملت متمدن مي نمايد كه از ديرباز خود را رقيب يكديگر دانسته اند. از چگونگي روند موسيقي در اين برهه از زمان اطلاعات كافي وجود ندارد تا سطح اين هنر در قياس با آن معماري هاي عظيم را نشان دهد. تنها تاريخ نگاراني چون زنوفن  ( xenophone ) از سرودهايي سخن مي گويند كه كورش به هنگام حمله به ارتش آسور مي خوانده است و سپاهيان او با صداي بلند و با احترام و ادب زياد دنباله آن را خوانده، آنگاه با قدم هاي مساوي و با نظم تمام به راه مي افتادند.

دوره اشكانيان:
در دوره اشكانيان فرهنگ و آداب يوناني مابانه پادشاهان اين سلسله ( عليرغم برچيده شدن سلوكيان) تا حدودي باعث ركود و سكون فرهنگ و هنر ايراني گرديد. بويژه در زمان پادشاهي موسوم به ارد اول كه دوستدار ادبيات يوناني بود. در مجالس او نمايش هاي يوناني مانند تصنيفات اي پيد ( ipide)  را نمايش مي دادند. بي شك موسيقي و آواز يوناني را همراه با آن نمايش ها مي خوانده اند… و شايد به خاطر شرايط اين دوره از تاريخ موسيقي ايران است كه برخي محققان بويژه پژوهشگران داخلي تحت تاثير برتري جويي هاي اروپاييان، فرهنگ و هنر ايراني و بويژه موسيقي ايراني را اشتباها متاثر از فرهنگ يوناني مي دانند. غافل از آن كه حداقل از سه هزار سال پيش از اين تاريخ ( پنج هزار سال پيش تاكنون )  آثار و اسنادي موجود است كه حاكي از توانمندي هاي اعجاب آور ايرانيان در زمينه موسيقي است.

دوره ساسانيان:
موسيقيدان ها در اين دوره جايگاه خاصي پيدا كرده و مقام ويژه اي يافتند. ولي متاسفانه نبوغ خوانندگان و نوازندگان ماهر و قدرتمند و استادان به نام اين روزگار چندان ثبت و ضبط نشده است. باربد پيش از آن كه به پايگاه خنياگري دربارگاه خسرو پرويز ساساني دست يابد، نوازنده، خواننده و سازنده اي چيره دست بود كه توفيق در اين هنرها را مديون استاتيدي بوده است كه در جامعه آن روزگار منزلتي داشته اند. اما وابسته به دستگاهي نبوده اند كه به چشم تاريخ نويسان زمان بيايد و پيش از آنان استادان و هنرمندان ديگري هم بوده اند كه آثاري آفريده اند و متاسفانه نه نام آنها را مي دانيم و نه از چگونگي آثارشان با خبر هستيم. به جز باربد، هنرمندان و نوابغ ديگري در رشته موسيقي مانند نكيسا، بامشاذ، رامتين يا رامين و آزادوار چنگي و … نام برده اند كه هر كدام سهم به سزايي در پويايي موسيقي زمان خود داشته اند.

 

دوره اسلامي:
پس از ورود اسلام به ايران، تا مدت ها موسيقي ايراني در سكوت به سر برد تا با تحولات جديد هماهنگ شده تا اينكه موسيقيدان ها وارد دستگاه اموي شدند و ارج و قربي يافتند.
مرحوم استاد عبدالحسين زرين كوب در كتاب (دو قرن سكوت) ، اين دوره از تاريخ را اينگونه شرح مي دهد: بدينگونه زبان تازي، … زبان خسروان و موبدان و اندرزگران و خنياگران كهن را در تنگناي خموشي افكند. با اين همه اگر چند ترانه خسرواني و آهنگ هاي مغاني در برابر آهنگ قرآن و بانگ اذان خاموشي گزيد، ليكن نغمه هاي شورانگيز و دلكش پارسي اندك اندك بر هدي هاي تازيان برتري يافت و موسيقي و آواز پارسي به اندك زمان فراخناي بيابان هاي عرب را نيز در نوشت و فرو گرفت…

در اين دوره موسيقيدان هاي بزرگي پا به عرصه وجود نهادند كه نام برخي از آنها از اين قرار است: ۱- ابراهيم موصلي كه يك نجيب زاده ايراني متولد كوفه بود ۲- اسحاق بن ابراهيم كه صاحب (الاغاني)  او را در توانمندي به دريا و ساير موسيقيدان هاي زمان او را به نهرها و جوي ها تشبيه كرده است. ۳- ابوالفرج اصفهاني مولف اثر معروف الاغاني.

پويايي موسيقي و نگاه علمي به آن:
مورخين، ابونصر فارابي را اولين كسي مي دانند كه شيوه عملي موسيقي را علمي مي كند و در كتاب ( الموسيقي الكبير) از قوانين صوت و نسبت هاي رياضي اصوات سخن مي گويد و آنها را بررسي مي كند. گرچه انتظار آن بوده است كه قافله سالار پيشرو و قدرتمند، يعني فرهنگ و تمدن ايراني در كنار رشد ادبيات و معماري و هنرهاي بي بديل سفال و مفرغ و غيره، هنر موسيقي را هم در كاروان خود همراه داشته باشد.
و جالب آن كه در برخي از رساله هاي قديمي به شكل جسته و گريخته صحبت از خط نگارشي آوايي به نام ( ويش دبيره)  رفته است. كه احتمالا مانند خط ( نت)  اجرا و خواندن سرودهاي مذهبي ( گات ها)  از روي آنها و به شكل دو صدايي دو گروه زنان و مردان صورت مي گرفته كه شايد نوعي اجراي دو و يا چند صدايي را در ساختار خود داشته است. افسوس كه امروزه سندي معتبر )و يا مصوت( در اين زمينه در دست نيست تا بتوان با اطمينان و قاطعيت ارائه داد و به نقد اين موضوع پرداخت.

پس از فارابي كسان ديگري در مورد موسيقي تحقيقاتي داشته اند از جمله ابوعلي حسين ابن سينا كه دو رساله تاليف كرده است. يكي از آنها به زبان عربي جزو كتاب شفا و ديگري به فارسي جزو دانشنامه علايي صفي الدين ارموي و عبدالقادر مراغه اي نيز هر كدام نوشته هايي درباره موسيقي دارند. اما اين آثار و تحقيقات، زمينه مناسبي براي پيگيري و تداوم توسط نسل بعداز آنها نمي شود تا زنجيره وار پيام تلاش هاي فارابي و ديگران را به نسل هاي بعد منتقل سازد؛ كه البته غالب اين ناكامي ها دليلي جز محدوديت ها و ممنوعيت هاي تحميلي سال هاي استعماري نداشته است.

در دوره هاي ديگر تاريخ موسيقي ايران هم پيوسته(به بهانه هاي متفاوت) مثلث منع و جهش و سكون، تكرار و تكرار مي شود كه در اين ميان تنها عاشقاني دلسوخته در كنج خلوت شبانه خود و يا به دور از انظار، به پاسداري ميراث پيشينيان مي نشستند. گاه در طول يك دوره پنجاه و يا حتي صدساله به جز معدود كساني كه دانسته هاي خود را به فرزندان و آنها نيز به فرزندان و شاگردان خود، به صورت سينه به سينه انتقال مي دادند، نامي از نوازنده، خواننده و يا موسيقيدان برجسته، نوآور و يا تاثيرگذاري ثبت نگرديده است. در حالي كه در همين اثنا اروپا تحت تاثير رنسانسي كه زماني پيشتر بساط كهنه گرايي را از آن سرزمين برچيده بود، مي رفت تا بستر رشد موسيقي علمي دنيا را فراهم تر سازد.

اين غربت و سكون تا دوره ناصر در عهد قاجار كماكان ادامه مي يابد تا اينكه به واسطه توجه شخص فرهنگ پروري چون ميرزا تقي خان اميركبير، هنرمندي از فراهان به تهران فراخوانده مي شود كه بزرگان موسيقي در سال هاي بعد او و خانواده بازمانده از او را خاندان هنر موسيقي ناميدند. علي اكبر خان فراهاني نوازنده بزرگ تار در دربار ناصري بود كه ضمن انجام نوازندگي در دربار، اجازه زندگي در خارج از بارگاه را مي يابد و در يكي از محله هاي تهران به زندگي و آموزش فرزندان و شاگردان خود مشغول مي شود. پس از مرگ زود هنگام و دردناك اين هنرمند عاشق و وارسته، فرزندانش ميرزا عبدا… و ميرزاحسينقلي ادامه مشق هاي موسيقي را از آقا غلامحسين پسرعمو و شاگرد پدر خود آموختندو بعداز تكميل، شاگردان برجسته اي را تربيت كرده كه غالب پويايي هاي امروزه موسيقي ايران در گرو تلاش و ايثار آن بزرگواران بوده است.

اولين مدرسه موسيقي توسط كلنل علي نقي خان وزيري كه از شاگردان ميرزا عبدا… و ميرزا حسينقلي بود، در سال هزار و سيصد هجري شمسي در تهران داير شد و ديري نپاييد كه به يك مدرسه شبانه روزي فعال تبديل و در بسياري از رشته هاي سازي (سازهاي ايراني و غربي پيانو، ويولن و…) اقدام به آموزش كرد. لازم به ذكر است كه پيشتر از آن مدرسه موزيك نظام به عنوان شعبه اي از دارالفنون اقدام به استخدام نوازندگان و آهنگسازاني از اروپا كرده بود كه نتيجه آن، تعليم تعدادي نوازنده و آهنگساز بزرگ در موزيك نظام بود. كساني چون غلامرضا مين باشيان (كه بعداز لومر فرانسوي به سمت رياست مدرسه موزيك درآمد) و حسين هنگ آفرين و ناصر همايون از شاگردان اين مدرسه بودند.

چنانكه روشن است اولين متد علمي آموزشي موسيقي، منطبق با شيوه نت نگاري اروپايي كه مي توانست در اختيار عموم اقشار قرار گيرد، كتاب هايي بودند كه توسط مرحوم وزيري(در رشته هاي تار، ويولن و تئوري موسيقي و غيره) به رشته تحرير درآمد و در ادامه آن شاگردانش كتاب هاي ديگري را نگاشتند. آموزش اين كتاب ها موجب رشد سريع سطح فراگيري و تعدد و تكثر شاگرداني شد كه بعدها هر يك تلاش وافر و ذوق سرشاري در اين راه پر مشقت از خود نشان داده و تعدادي شاگرد زبده را پرورش دادند كه امروزه برخي از نوادگان هنري آنها و يا تلاش ها و آثارشان را به عنوان افتخارات ملي و فرهنگي ايران زمين در كنار خود داريم.

ساختار سازهاي ايراني و تكامل آنها:
درباره شكل اوليه سازهاي ايراني اسناد و منابع مكتوب و چندان موثقي در دست نيست به جز اشكال حكاكي شده بر در و ديوار كاخ ها و يا نقلي كه از اشعار و نوشته هاي بزرگان عرصه ادبي و فرهنگ در حد نام و يا احوالات شاعرانه آن سازها، كه دستمايه برخي تحقيقات قرار گرفته اند. در برخي از متون و رسالات قديمي هم اسامي بسياري از سازهاي قديمي آمده كه امروزه ما از چگونگي شكل نوع و صداي آنها بي خبريم. سازهايي مانند: بانوغن، تيربال، چنجيق، رموز، زنامي (قره ني؟) ، سفاقص، شامشته، شدرغو، شيزان و … كه تنها نامي از آنها باقي مانده است.

برخي تغييرات در ساختار سازي مانند تار را به فارابي نسبت داده اند كه سنديت ندارد، با اين وجود مي توان قاطعانه گفت همزمان با پويايي هاي اخير از حدود يكصد و پنجاه سال گذشته تاكنون، نوابغي هم در رشته ساز سازي ظهور يافته اند كه براساس عشق وعلاقه و تجربه در ساختار سازهاي ايراني تغييراتي منطبق باعلم فيزيك صوت(و مورد پذيرش گوش ايراني) ايجاد كرده اند. اگر چه از سطح سواد علمي هنرمندي مانند يحيي خان تارساز آنچنان با خبر نيستيم اما پيشرفت او در اين رشته آنقدر در سازهاي بازمانده از وي جلوه گري مي كند كه نمي توان پذيرفت رشد او تنها نتيجه تجربي بوده و نگاه علمي به موضوع نداشته است. پس از دوره يحيي تاكنون نير هنرمنداني عاشق و خوش ذوق وارد اين عرصه شده اند كه با تحصيل و تلاش فردي خود به دريچه نگاه علمي اين مقوله رسيده اند. توجه مسوولانه و فراگير علمي كه تحت هدايت و حمايت كانون و يا موسسه اي دولتي و غيردولتي باشد هرگز صورت نگرفته است. و به جرات مي توان گفت حداقل نيمي از علاقه مندان و هنرجويان مبتدي در آغاز كار از ابزار مناسب برخوردار نيستند.