تاریخچه موسیقی در ایران

بشر از لحظه تولد با موسیقی زاده شده و می شود، اولین آهنگ و نوای گریه نوزاد قبل از دیدار مادر به او آگاهی می دهد که نوزادش زنده به جهان هستی پا گذاشته و نوزاد با شنیدن طپش های (آوای) قلب مادر آرامش می یابد. بنابراین موسیقی قبل از زبان و گفتار به وجود آمده است.

بشر از ابتدای زندگی مانند حیوانات می زیسته و با صداها و نواهای مختلف با یکدیگر ارتباط برقرار می کردند و همچون حیوانات از گیاهان و میوه های جنگلی و همچنین شکار حیوانات مختلف شب و روز خود را سپری می کرده و خواسته های خود را در مواقع شادی، غم، ترس، پیروزی و احساس خطر با نواهای مختلف به یکدیگر منتقل می کردند.

در آغاز صداهای مختلف در طبیعت بزرگ ترین راهنمای بشر نخستین بوده است. ترنم باران در برگ های درختان و زمین و دریا _ رعد و برق برخاسته از ابرها _ صدای امواج دریا و رودخانه و آبشارها، صدای مختلف بادها _ نواهای مختلف پرندگان و حیوانات همه و همه به آنها الفبای موسیقی و آواها را می آموخت و بشر مانند آنها صداها را تقلید و بازسازی می کرد و تقلید این آواها اولین زبان او بود (زبان موسیقی قبل از الفبای گفتار آغاز شد)

بررسی اشیا و آثار به دست آمده از منطقه بین النهرین نشان می دهد پیشینه موسیقی در فرهنگ بشر به هزاره سوم پیش از میلاد می رسد واژه معرب شده موسیقی از واژه «موزیکم» یونانی و موزیکوس لاتینی گرفته شده که در زبان فارسی، نوا _ آوا _ آهنگ _ ترانه یا سرود گفته می شود

دوره پیش از تاریخ _ دوران کشاورزی بشر در بین النهرین و ایران از هزاران سال پیش از میلاد آغاز شده و انسان به دلیل کار کردن روی زمین و همچنین برای کارهای دسته جمعی در کشاورزی و ساختمان سازی آهنگ ها و نواها برای پیشبرد کار ساخته است. چنانکه موسیقی زبان کار در کشورهای آفریقایی و بین النهرین و هند پدید آمد و بعدها برای خدایان نیز در مصر، یونان، هندوستان آهنگ ها پیشرفت کرد.

پیش از تاریخ در ایران _ در تپه چغازنبیل واقع در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی دزفول و ۹ کیلومتری جنوب خرابه های جندی شاپور (شهر قدیم ساسانی _ استقرارگاه سربازان شاهپور پادشاه ساسانی) که آرامگاه یعقوب لیث صفاری نیز در آن جاست، قطعه گل پخته به اندازه های ۲ در ۵ در ۸ سانتی متر به دست آمد که مربوط به ۳۵۰۰ تا ۳۰۰۰ پیش از میلاد است و در آن صحنه ای را از یک قایق نشان می دهد که چند نفر در کناره های قایق نشسته اند، یکی مشغول نواختن تنبک و دیگری سرنا و دیگری با دهان باز مشغول خواندن است و یک اسیر دست بسته را در قایق حمل می کنند.

دوره تاریخی در ایران از زمان مادها یا ۷۰۰ سال پیش از میلاد آغاز شده، گرچه از دوره ماد خط نوشتاری به دست نیامده ولی با پیدایش وسایل و ابزار زندگی و نوع بناها در این دوره به خصوص نیایشگاه (معبد) با آتشگاه «نوشی جان» در ۱۲ کیلومتری شمال بروجرد (بین راه همدان به بروجرد) می توان گفت که در این نیایشگاه (آتشگاه) مراسمی انجام و برای خدا یا خدایان علاوه بر دادن هدایا حرکات و نواهایی مانند رقص و موسیقی انجام می شده است.

تاریخ تقریبی این آتشگاه حدود ۶۷۰ تا ۶۵۰ پیش از میلاد است. دوره هخامنشی که حدود ۵۵۰ سال پیش از میلاد مسیح آغاز شده است.

شکوفایی این دوره با مشاهده بنای مشهور تخت جمشید و نقوش برجسته آن و همچنین وسایل و ابزار به دست آمده هرودت درباره مراسم مذهبی ایرانیان می نویسد : ایرانیان باستان برای تقدیم نذر و نیاز به خدا، آتش نمی افرختند و شراب بر آرامگاه ها نمی پاشیدند ولی یکی از موبدان حاضرمی شد و سرودهای مذهبی می خواند.همچنین گزنفون در کتاب خصال کوروش می نویسد، کوروش هنگام حمله به سپاه آشور بنا به عادت خود سرودی آغاز می کرد که همه سپاهیان آن را بخوانند.

آشنایی ما درباره موسیقی و رقص در دوره ساسانی بیشتر از هر دوره دیگر است. همچنین موسیقی دانان و خوانندگان بزرگ مانند باربد _ نکیسا _ رامتین _ بامشاد _ سرکش اکثرا در دربار خسروپرویز ظهور کردند که پایه گذار موسیقی ایران پس از اسلام و حتی بعضی کشورهای اسلامی شدند. مدارک مثبتی نشان می دهد که در زمان ساسانیان موسیقی بسیار غنی بوده و در جامعه مقامی بس شایسته داشته است.هنرمندان دربار ساسانی منزلتی شایسته داشتند. چنانکه در افتتاح پروژه ها، موسیقی دانان هم ردیف فرمانداران از جانب خسروپرویز دعوت می شدند.

دستگاه های منسوب به باربد شامل هفت خسروانی _ سی سحن و سیصد و شصت داستان بوده که با هفت روز هفته و سی روز ماه و سیصد و شصت روز سال مطابقت داشته است.

مثلا کین ایرج _ کین سیاوش _ تخت اردشیر و برخی قدرت خسروپرویز را نمایان می سازد _ باغ شیرین _ باغ شهریار _ تخت تاکدیس و بعضی دیگر ثروت او را به یاد می آورند و در برخی جشن ها و عیدها در فصول مختلف به خصوص فرا رسیدن بهار و نوروز تشریح و توصیف می شدند از آن جمله اند نوروز بزرگ _ گلزار _ سبز بهار _ راه گل _ آرایش خورشید و ماه _ ابهر کوهان _ نوشین لبان _ روشن چراغ _ پالیزبان _ دل انگیزان که در آنها مناظر زیبای طبیعت و نشاط زندگی توصیف شده است.

برخی از این نام ها هنوز در بین گوشه های دستگاه های موسیقی کنونی ایران و ممالک اسلامی یافت می شود مثلا زیرافکند _ نوروز _ نَهفت _ خسروانی و غیره. راست یکی از آنهاست که امروز یکی از دستگاه های موسیقی ایران و عرب و تُرک است.

به نظر می رسد باربد بزرگ ترین آهنگساز زمان خود بوده، نه تنها به سبب توانایی در خلق آهنگ های گوناگون و مهارت در نوازندگی بلکه به سبب تنوع احساساتی که در قطعاتش در شنونده ایجاد می کند.

هنگامی که اسلام بعنوان مذهب مسلط ایران پذیرفته گردید، تصمیم حکمرانان منع کلی موسیقی بود. موسیقی سنتی تا قرن بیستم در دادگاهها نواخته می گردید. در قرون وسطی، موسیقی بصورت مخفیانه نواخته می شد.

اما در زمان عباسیان که به سبک ساسانیان دربار خویش را اداره می کردند، جنبه های دنیوی و غیردینی موسیقی افزایش یافت و موسیقی رونق تازه ای یافت؛ بعضی بزرگان موسیقی این دوران عبارتند از: ابوالفرج اصفهانی، عبدالقادرمراغی، قطب الدین محمود شیرازی، حکیم ابونصر فارابی و صفی الدین ارموی.

موسیقی ایران در دوران صفویه بیشترین ضربه را خورد اما شکل مذهبی آن در قالب تعزیه و نمایش های دراماتیک و نیز توسط نوازندگان و شاعران دوره گرد تداوم یافت.

در دوره دستگاهی که شروع آن از چند سده بعد از ظهور اسلام بوده شاهد آن هستیم که موسیقی ایرانی به بهترین نحوی جمع آوری شده است یعنی از موسیقی نواحی مختلف ایران از خراسان گرفته تا خوزستان به دست آمده و تا کنون نیز حفظ و نگهداری شده است این موسیقی همان موسیقی ردیف ایرانی است.

در دنیای امروزی، موسیقی نقش بسیار مهمی در زندگی انسان ها ایفا می کند در هر کجا که زبانی گویا وجود ندارد، موسیقی حالات را بیان می کند و به بیان دیگر موسیقی وسیع تر از حرف زدن و سخن گفتن است و بهتر می توان گفت که موسیقی زبان بین المللی است.