جای خالی «بحرطویل» در موسیقی ایران

اما در موسیقی نیز یکی از اقسام موسیقی آوازی که به‌تدریج به‌دست فراموشی سپرده شده، نوع موسیقی روایی است؛ موسیقی‌ای که روح حاکم بر آن روایت داستان و حکایاتی عاشقانه و عارفانه و گاه مدح ائمه اطهار و گاه با مضمون طنز است. گونه‌ای فراموش شده ترانه در موسیقی آوازی که دارای متر مشخص موسوم به بحرطویل است که نام آن برگرفته از نام رکن عروضی بحرطویل در شعر کلاسیک ایران است که در موسیقی نیز با همان نام شناخته شده است. مضمون و نوع اجرای بحرطویل در موسیقی آوازی ایران موجب شده است خنیاگران و عاشیق‌ها در موسیقی مقامی و در مراسم عروسی و عزا مضمونی مرتبط با مراسم انتخاب و همراه ساز خود به اجرا بپردازند که حاوی حکایت عاشقانه و عارفانه و گاهی حماسی بود. به این نکته نیز باید اشاره کرد که موسیقی آوازی ایرانی از منظر متریک به دو دسته موسیقی دارای متر آزاد (Arhytmic) و موسیقی دارای متر مشخص (Rhytmic) تقسیم می‌گردد. فراوانی نغمه‌ای بحرطویل از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این‌گونه موسیقی است که آن را دارای متر مشخص در موسیقی ایران کرده است و تنها گونه‌ای روایی است که محتوای کلام و روایت داستان محور اصلی گویش نغمه‌ها و ریتم موسیقی نقش ثانویه را در آن به‌عهده دارند. ریتم بحرطویل در موسیقی ایرانی معمولا دو ضربی ترکیبی است که با میزان ۶/۸ ارائه می‌شود.

متاسفانه در تفکر امروزی برخی به اشتباه موسیقی معاصر رپ که اصولا ریشه مناسب و ایرانی ندارد را به بحر طویل شبیه می‌دانند که شاید بتوان در اندکی از ترانه‌های عامیانه از جهت شعر فارسی آن را به بحرطویل تشبیه کرد‌؛ ولی از نظر محتوای استفاده از وزن عروضی هیچ شباهتی با این موسیقی ندارد. تا چند دهه پیش بحرطویل در موسیقی عامه‌پسند مردم ایران رواج ملموسی داشت، اما با دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی این شکل از ترانه تقریبا شکل فراموش شده به خود گرفت و تنها شکل کلامی‌اش آن هم به صورت جسته و گریخته به حیات خود ادامه می‌دهد.

در تاریخچه این سبک باید گفت آغاز بخش عمده‌ای از بحرطویل‌ها، توحید حضرت باری و نعت حضرت رسول اکرم‌(ص) است که قدیمی‌ترین نوع آن از «حمدی» و در منقبت حضرت علی(ع) است. باید به نمونه موجود و عالی اجرا شده بحرطویل توسط حاج قربان سلیمانی (۱۳۸۶ـ۱۲۹۹) که از برجسته‌ترین بخشی‌های خطه شمال خراسان در مدح حضرت رسول است تکیه کرد (… شده همدم و صادق که به نام است محمد لقبش احمد محمود/ ابوالقاسم خیرالبشر و سید کونین/ بنی عم شه تخت سلونی که بود حیدر و صفدر…)، که گستره صوتی این بحر‌طویل تنها یک دانگ که شبیه به فواصل دانگ دوم نوا در موسیقی کلاسیک ایران است می‌باشد و فواصل بحر طویل‌های به‌جا مانده بیشتر به دانگ نوا یا دانگ گوشه داد ماهور نزدیک است.

در موسیقی معاصر ایران در حال حاضر شاید تنها می‌توان به برنامه «صبح جمعه با شما» که گاهی ترانه‌های در قالب شعری طنز در قالب بحرطویل به گوش مردم می‌رساند و همچنین اجراهای هر چند اندک از مرحوم مرتضی احمدی (برفتم بر در شمس العماره/ همون جایی که دلبر خونه داره) اشاره کرد و همچنین در آثار کلاسیک نیز تنها حسین علیزاده در کنسرت همایونش در قطعه‌ای با الهام از بحرطویل رِنگی را در رَنگ بندی ساز خاص خودش نیز اجرا کرده که شنیدن آن نیز جای تامل دارد. اتفاقا علیزاده همین چند شب پیش در کنسرتش نمونه خوبی از بحر‌طویل را اجرا کرد.

به نظر می‌رسد بازگشتی دوباره و البته کارشناسانه به چنین قالبی از شعر و ترانه می‌تواند روحی تازه در کالبد موسیقی دستگاهی و عامیانه و حتی موسیقی با مضامین مذهبی امروز ایران بدمد.