موسیقی مذهبی همواره مظلوم‌ترین بخش موسیقی بوده است

«علی» (ع) مشغولِ خواندن نماز صبح در مسجد کوفه است؛ مثل همیشه آنچنان غرق در مناجات است که انگار با معبود یکی شده است. «عبدالرحمن بن ملجم» با یک شمشیر زهرآگین ضربه‌ی شمشیر را بر سرش فرود می‌آورد: «به خدای کعبه که رستگار شدم.» وعده‌ی پیامبرِ خدا عملی می‌شود. او سر زمان و هنگامِ عبادت با معبود شهید می‌شود. او سرنوشتش را می‌داند؛ دیگران هشدار می‌دهند؛ اما «علی» (ع) و هراس از مرگ؟‌  او از دشمنی «ابن ملجم» با خویش خبر داشت و  در مقام خلیفه هیچ اقدامی علیه او نکرد. «ابن سعد» می‌گوید، علی گفته بود «چگونه کسی را بکشم که هنوز مرا نکشته‌است»؟ او پاسخِ خود را داشت: «هر انسانی را دو فرشته که بر روی شانه‌هایش قرار دارند، تا لحظهٔ مرگ حافظ‌اند و آن لحظه را تقدیر معین می‌کند.»‌

آسمان گریست. زمین هم. تا ابد آسمان و زمین عزادارِ امیرِ مومنان است. بزرگمردی که اعتقاد داشت: «خوشا آنان كه از دنيا بريدند و به آخرت پيوستند. اينان مردمي هستند كه پهنه زمين را خانه، و خاك آن را بستر، و آب آن را شربت گواراي خويش ساختند. «قرآن» را راه و رسم زندگي، و «دعا» را اوج بندگي قرار دادند.»

در این میان اهالی موسیقی نیز تلاش کردند تا حدِ بضاعتِ خویش، به مولای متقیان ادای دین کنند و بر همین خاطر است که قطعاتِ فراوانی می‌توان درباره‌ی امام شیعیان مشاهده کرد که شاید همچنان ماندگارترین و شناخته‌شده‌ترینش تیتراژ ابتدایی سریال «امام‌علی» (ع) است که «فرهاد فخرالدینی» آن را ساخته و «صدیق تعریف» آن را خوانده است. «فخرالدینی» این اثر را بر اساس الحان عبدالقادر مراغی به اجرا درآورده است. در این میان اما سهمِ‌ خوانندگانِ بخشِ پاپ هم بسیار است و از جمله‌ی آن می‌توان به علیرضا عصار (ای کاروان)، خشایار اعتمادی (خاک آستان مولا)، مهراج محمدی (بوسه بر تیغ)، مازیار عصری (پدر)، محمد اصفهانی (ماه غریبستان) و محسن چاوشی (قراضه‌چین) اشاره کرد. با نگاهی به آثاری که در این سال‌ها خلق شده است، می‌توان نتیجه گرفت موسیقی ما از مذهبمان جدا نیست، به قولِ «مجید کیانی» مداحان و تعزیه خوان‌ها نزد استادهای موسیقی می آمدند و آموزش می دیدند و گاهی علاقمندان موسیقی ایرانی از تعزیه خوان‌ها می آموختند: «اگر به موسیقی مذهبی و موسیقی ردیف دستگاهی دقت کرده باشید، می بینید که چه قدر هماهنگی و اشتراک میان آنها وجود دارد. منتها گاهی با شعر حافظ و سعدی خوانده می شود، گاهی با اشعار مذهبی. با توجه به این پیوند قوت هر کدام می‌تواند به قدرت دیگری ختم شود.»

با همه‌ی اینها نمی‌توان این نکته را از ذهن دور داشت که به قولِ «هوشنگ جاوید» موسیقی مذهبی همواره مظلوم‌ترین بخش موسیقی بوده است.

این پژوهشگر که تاکنون فعالیت‌های بسیاری را در این خصوص انجام داده است، درباره‌ی موسیقی این ایام می‌گوید: «موسیقی ماه رمضان در ایران گستردگی و تنوع بسیار زیادی دارد، برای مثال نقاره‌زنی یا نوبت زنی از جمله‌ی آیین‌های موسیقایی است که در ایران دارای پیشینه‌ای بسیار قدیمی و در عین حال غنی است. نوبت‌خوانی هم از دیگر آیین‌های ماهِ رمضان است که در بسیاری از بخش‌های ایران متداول بوده است. در دوره‌هایی برای هر روز رمضان، موسیقی خاصی وجود داشته است که از آن استفاده می‌شده است. از جمله‌ی دیگر آیین‌های موسیقایی رمضان می‌توان به سحرخوانی اشاره کرد. موسیقی‌دانان ایرانی اما برای شب‌های قدر و ایام شهادتِ مولای متقیان نیز نواهای بسیاری داشتند و هنرِ خویش را صرفِ این ایام می‌کردند. آنان البته از موسیقی تنها برای ارایه‌ی هنرشان بهره نمی‌بردند و آن را دستمایه‌ای برای آگاهی‌بخشی و بیداربخشی بهره می‌برد.»

این پژوهشگر موسیقی بر این اعتقاد است که باید آنچه به عنوان پیشینه‌ی موسیقی مذهبی در ایران شناخته می‌شود به صورتِ آکادمیک درآید تا دیگران نیز بتوانند از آن استفاده کنند، همان اتفاقی که غربیان به کار برده‌اند و حالا همچنان بسیاری از آثارشان براساسِ موسیقی‌های مذهبی و کلیسایی ساخته شده است؛ در ایران اما موسیقی مذهبی مظلوم ترین بخش موسیقی است، در حالی‌که با ارتقای موسیقی مذهبی به خصوص موسیقی‌هایی که در ایام ماه مبارک رمضان وجود داشته، می‌توان معنویتِ جامعه را تا حدِ بسیار بالایی بالا برد.»‌

او می‌گوید که موسیقی مذهبی در ایران در این سال‌ها نتوانسته است هویت اصلی خود را داشته باشد و به همین‌ خاطر موسیقی دستگاهی ما نیز نتوانسته است از این منبع لایزال بهره برده و جهتِ ارتقای خویش عمل کند.»

موسیقی مذهبی بازتاب عقاید مذهبی یک ملت است و انواع موسیقی آئینی هم در خدمت مراسم شیعه قرار گرفتند و به همین دلیل موسیقی شیعیان از گسترده‌ترین موسیقی مذهبی در تمام جهان است.

پیامبر اکرم (ص) درباره‌ی حضرت علی فرموده‌اند: «اگر درختان قلم و آب دریا جوهر شود، و تمام جن حسابگر و تمام انس نویسنده باشند بازهم نمی توانند فضائل علی بن ابی طالب را بنویسند.» معنای انسانیت در رفتار و کردار عطوفانه و مهربانی با یتیمان در شخصیت امام علی (علیه السلام) نمایان است. هر کس که روش زندگانی امام علی (علیه السلام) را مطالعه کند پی می برد که ایشان منبع رحمت و محبت و بخشش برای ایتام و مستمندان بوده است. چرا اینگونه نباشد در حالیکه پیامبر اکرم (ص) فرموده که من و تو پدران این امت هستیم. شاید به همین خاطر است که اهالی موسیقی هر کدام در حدِ بضاعتِ خویش از این مساله بهره برده‌اند و «جهانگیر نصر اشرفی» در این باره می‌گوید:«مهم‌ترین و گسترده‌ترین رپرتوار موسیقی مذهبی در جهان، موسیقی مذهبی شیعیان است و مذهب شیعه از موسیقی به شکلی بسیار گسترده در آیین‌ها و مراسمِ خویش بهره برده است و این در حالی است که این مذهب نیز چنین امکانی را در اختیارِ هنرمندان خود قرار داده است. قوم‌های مختلف از قرن‌های گذشته برای مراسمِ مذهبی موسیقی منطبق با روحیه‌ی خویش اجرا کرده‌اند و هم‌اکنون بخش مهمی از آن به صورت دست‌نخورده به عنوان میراث به دست ما رسیده است و در عین حال شخصیت مستقل خود را پیدا کرده است. برای مثال مردم مناطق مختلف ایران از جنوب کشور تا مناطق مرکزی و شمالی چاووش‌خوانی به شیوه‌ی خودشان را دارند. در کشور ما انواع اقوام دارای موسیقی مذهبی خاص خودشان هستند و در عین حال که می‌توان مشترکاتی در میانِ آن پیدا کرد؛ اما هر کدام شیوه‌ی خود را دارد و به همین خاطر است که می‌توان گفت کمتر کشوری در جهان وجود دارد که موسیقی مذهبی‌اش به اندازه‌ی کشور ما گسترده باشد.»

او همچنین بر این اعتقاد است که: «اصلی‌ترین رپرتوار موسیقی شیعیان، موسیقی ردیفی است. دلیل آن هم ژانر تعزیه است. تعزیه در مناطقی مثل اصفهان و تهران شکل گرفت که موسیقی ردیفی به عنوان موسیقی اصلی بود. این عاملی هم برای گسترش موسیقی ردیف در ایران و هم برای ایجاد یک وحدت ملی در حوزه موسیقی شد. تا قبل از پیدایش تعزیه در برخی اقوام مثل خراسان، گیلان، سمنان یا جنوب ایران موسیقی ردیفی وجود نداشت. تعزیه باعث گسترش موسیقی ردیفی شد و در رپرتوارهای قومی نواحی مختلف هم تاثیر گذاشت.»

شب‌های قدر، روز عروجِ امام علی است و چه شبی بهتر از شبی که از هزار شب پرقدرتر است برای دیدنِ معبود: «دانی چرا جبین علی را شکافتند؟ زیرا به چشم کوفه عدالت گناه بود/ خونش نصیب دامن محراب کوفه شد،‌ آن رهبری که کعبه بر او زادگاه بود/ یک عمر از رعیت خود هم ستم کشید، اشک شبش به غربت روزش گواه بود»‌