گرامافون؛ اولين رسانه صوتي در ايران

ورود گرامافون در ايران و همزمان با اولين ضبط‌هاي موسيقي ايراني در سال ۱۲۸۴ش در زمان مظفر الدين شاه قاجار باعث شد که به مرور زمان اول اشراف و بعد مردم از طريق شنيدن صفحات باآثار پرارزش موسيقي ايراني آشنا شوند.

به گزارش سایت خانه موسیقی، مقاله “گرامافون؛ اولین رسانه صوتی در ایران” نوشته بهروز مبصری، عضو هیئت مدیره کانون پژوهشگران که در شماره نخست فصلنامه خانه موسیقی منتشر شده بود، به شرح زیر است:

سالهای آخر سلسله قاجار ۵ دوره ضبط موسيقي انجام يافت که به ترتيب در سالهاي ۱۲۸۴ش در تهران – ۱۲۸۶ ش پاريس ۱۲۸۸ ش لندن ۱۲۹۱ش تهران و ۱۲۹۳ش تفليس است و عملا گرامافون به عنوان يک وسيله صوتي رسانه‌اي جايگاه خود را در ميان مردم باز کرد اگرچه در ضبط اول سال ۱۲۸۴‌ش بيشتر دستور درباريان و دسته‌هاي موزيک سلطنتي بوده اما پس از پايان دوره استبداد صغير و فرار محمد علي‌شاه در ضبط دوم در تهران ۱۲۹۱ش زنان از خلوت دربار بيرون آمده و به ضبط تصانيف عارف قزويني براي اولين بار مي‌پردازند. ضبط دوم در تهران با ضبط نخستين در سال ۱۲۸۴ش از نظر محتوا اختلاف چشمگيري داشته است که خود مبحثي جداگانه را مي‌طلبد.

نکته اين که در آن روزگار کساني که مي‌توانستند بخوانند و بنويسند اندک بودند اما چون همه مي توانستند بشنوند و تصانيف عارف و شيدا ، آثار کمدي و حتي صفحات تئاتر را به ضبط رسید و گرامافون به عنوان يک وسيله صوتي توانست در تاريخ اجتماعي ايران تاثير گذار باشد.

اما پس از آخرين ضبط در دوره قاجاريه ۱۲۹۳ ش تفليس – تا سال ۱۳۰۶ به مدت ۱۴ سال به دليل  تغییرو تحولات حکومتی و شرايط نامطلوب اقتصادي هيچ کمپاني حاضر به سرمايه گذاري در ايران نشد و در اين ۱۴ سال توقف ضبط موسيقي هنرمندان بزرگي چون  ميرزا عبد الهن ميرزا حسينقلي و درويش خان روي در نقاب خاک کشيدند در سال ۱۳۰۶ کمپاني هاي هيزمستر ويس و پوليفون و چند کمپاني ديگر به ايران آمدند و به ضبط آثار موسيقي پرداختند که وسعت چشمگيري نسبت به ضبط هاي گذشته داشت و تنوع افراد شرکت کننده در اين ضبط ها در خور توجه بوده است.

در اين شرایط جامعه ايراني رو به تجددگرايي مي رود و گرامافون به هتل ها و رستوران ها و قهوه خانه ها راه مي‌يابد. برق اختراع شده و تکنولوژي ضبط صفحات بالا رفته و گزارشي از روزنامه اطلاعات در ۵ مهر ماه ۱۳۰۶ به قلم مير حسين حجازي اشاره به اين نکته داشته که از ميدان توپخانه تا ميدان حسن آباد ۱۶ قهوه خانه موجود است که انسان در رفت عبور از پياده‌رو تازه‌ترين صفحات موسيقي ايراني را مي‌شنود.

در سال ۱۳۰۷ بازتاب تصانيفي چون مرغ سحر با صداي ملوک ضرابي، اي دست حق (کابينه سیاه) با صداي قمر و تصانيفي که با اشعار ملک الشعراي بهار و صداي جمال صفوي به گوش مردم مي رسيد دولتمردان را بر آن داشت که گرامافون را به عنوان يک وسيله تجملي نگاه نکنند بلکه خطرش را از مطبوعات کمتر ندانند به همين دليل سرتيپ محمد در گاهي رئيس کل تشکيلات نظميه مملکتي مصوبه هيئت محترم وزراء مورخه ۱۶ ارديبهشت ماه ۱۳۰۷ نظام‌نامه مقررات ضبط صوت در صفحات گرامافون را به تصويب وزيران رساند و در تاريخ ۲۴ ارديبهشت ماه ۱۳۰۷ جهت اجرا ابلاغ شد اين نظام‌نامه در ۵ ماده بوده که به امضاء رسيد.
ماده ۱٫ کليه نمايندگان کمپاني ها قبل از هر اقدام، جهت تحصيل اجازه مخصوص براي اسناد و آرتيست هاي خود به اداره نظميه محل مراجعه و کتبا متعهد بشوند که صفحات را بر طبق اين شرايط پر نمايند.
ماده ۲- در هيچ موقع صفحاتي بدون اطلاع و حضور نماينده نظميه پر نکرده و با آرتيست هاي غيرمجاز کنترات منعقد ننمايند.
ماده ۳- در کنتراتي بين نمايندگان کمپاني ها و آرتيست ها منعقد و به اداره نظميه ارايه مي شود نام دستگاه و اشعار و آواز و تصنيف و هويت اشخاص که صفحه را پر مي کنند با ذکر اسم – خانواده – شغل قيد گردد.
ماده ۴ – پس از انعقاد کنترات نظميه را در پروگرام ايامي که صفحه پر مي‌شود با ذکر ساعت و محل مشروحا مستحضر نمايند.
ماده ۵ – در صورت تخلف از مقررات صفحاتي که بدون اجازه پر شده متخلفين براي مجازات به محکمه صلحيه تسليم خواهند شد.
طهران مورخه ۱۶ ارديبهشت ماه ۱۳۰۷ محل امضاء مهر مهدي قلي و مر رياست وزراء.
از این تاريخ تاکنون براي ضبط و اجراي صحنه اي موسيقي و عوامل آن به وسيله ارگان هاي ذيربط کنترل مي گردد.

اين نکته قابل ذکر است که از اين تاريخ به بعد ديگر بخش بزرگي از هنرمندان موسيقي و هم چنين ترانه سرايي ملک الشعراي بهار را نمي بينيم و به همين دليل در کتابهاي تاريخ موسيقي هم چون سرگذشت موسيقي نوشته روح اله خالقي و يا تاريخ موسيقي نوشته حسن مشحون که کتب مرجع اند نام هنرمنداني چون جمال صفوي خواننده –  حسين خان تهراني (آواز) – سنجلابي و برخي ديگر ديده نمي‌شود. خوشبختانه آثار صوتي اين هنرمندان روي صفحات گرامافون در دست است.

صفحات گرامافون تا دهه ۵۰ شمسي يک وسيله رسانه‌اي صوتي تاثيرگذار در تاريخ اجتماعي ايران بودند و از اين سال به بعد رسانه هاي صوتي ديگري جايگزين آن شدند.