دستگاه‌های هفت گانه موسیقی اصیل ایرانی‎

موسیقی در ایران دارای اهمیت و جایگاه بسیار بالایی است. به گونه ای که موسیقی سنتی ایران، یک موسیقی فاخر در سطح جهان است. ایرانیان در زمینه موسیقی همیشه حرفهایی برای گفتن داشته و دارند. استادان بزرگی چون مرحوم محمدرضا شجریان، همایون شجریان، علیرضا قربانی، شهرام ناظری و … که همه و همه جزء این دریای با اصالت هستند. امروز در ارتباط با دستگاه در موسیقی ایرانی و معرفی دستگاههای هفت گانه صحبت خواهیم نمود. اگر بخواهیم به زبان ساده بگوییم، منظور از دستگاه در موسیقی سنتی، تولی پرده های مختلف است. و در موسیقی سنتی ایران هفت دستگاه داریم که عبارت اند از شور، نوا، همایون، ماهور، سه گاه، چهارگاه و راست پنجگاه.

دستگاه در موسیقی سنتی به چه معناست؟

دستگاه در موسیقی ایرانی، عبارت است از یک توالی از پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال می‌دهد.

موسیقی سنتی ایران از دستگاه‌ها، ملحقات (متعلقات) و گوشه‌های موسیقی تشکیل شده است. دستگاه از دو واژهٔ «دست» و «گاه» تشکیل شده و مانند واژهٔ پهلوی «دستان» در موسیقی دوران ساسانی، به نوعی موسیقی که با دست اجرا می‌شود، اشاره می‌کند.

دستگاه را می‌توان به «راژمان» (سیستم، نظام) تعبیر کرد. نظام دستگاهی موسیقی ایرانی شبیه به سیستماتلیون یونانی (به معنای سیستم کامل) است. موسیقی قدیم یونان از دستگاه‌های دورین، فریژین، لیدین و ملحقات آنها مانند هیپودورین و هیپوفریژین تشکیل می‌شد.

یک دستگاه موسیقی از نظر قالب، قطعه‌ای کامل است و مانند سونات و سمفونی دارای قواعد و قسمتهای مختلفی است که با ساز و آواز اجرا می‌شود. در موسیقی غربی، معمولآ قطعاتی که به وسیله ساز یا ارکستر نواخته می‌شود با موسیقی آوازی فرق دارد. اما در دستگاه موسیقی ایرانی، آواز قسمت اصلی و مرکزی موسیقی است و قسمتهای پیشین آواز (پیش درآمد و چهار مضراب) و قسمتهای بعدی آواز(تصنیف و رِنگ) در حقیقت به طور مقدمه یا خاتمه موسیقی، به آن بستگی دارد

هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه موسیقی تشکیل شده‌است. معمولاً اجرا از درآمد دستگاه آغاز شده، به چهار مضراب و گوشه اوج یا مخالف دستگاه می‌رسد و سپس با فرود به گوشه‌های پایانی و ارایه تصنیف و سپس رِنگ به پایان می‌رسد

موسیقی سنتی ایران شامل هفت دستگاه است و پنج یا شش آواز از متعلقات آنها به شمار می‌روند.

دستگاه ها هفتگانه موسیقی سنتی ایرانی

۱-شور

دستگاه شور مهمترین دستگاه موسیقی ایرانی است. این اهمیت از آن رو است که منشا چند آواز مهم همچون ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی است. در آوازهای دستگاه شور، نقش نت پایه به درجات دیگری به جز درجه اول گام محول می‌شود. در واقع وجه تمایز متعلقات شور نسبت به یکدیگر، جابه‌جایی نت شاهد و ایست و متغیر در روی درجات گام شور است و همچنین دستگاه شور تاثیر بسزایی بر دستگاه های نوا و سه‌گاه نیز تاثیر میگذارد.

مهمترین آثار دستگاه شور

• آلبوم یاد ایام از محمدرضا شجریان
• آلبوم زیباترین از علیرضا افتخاری
• قطعه مرا عاشق از شهرام ناظری
• قطعه گشته خزان از علیرضا قربانی

۲-نوا

دستگاه شور و نوا از نظر فواصل رابطه تنگاتنگی باهم دارند که این مسئله گاها موجب اشتباه در تشخیص ای دو دستگاه میشود. همچنین نوا با آواز بیات اصفهان رابطه نزدیکی دارد.

مهمترین آثار دستگاه نوا

• آلبوم چهره به چهره از محمدرضا شجریان
• آلبوم نوا، مرکب‌خوانی از پرویز مشکاتیان با آواز شجریان
• آلبوم نی‌نوا از حسین علیزاده
• آلبوم بی تو بسر نمی‌شود از محمدرضا شجریان
• بخشی از آلبوم راز گل از علیرضا افتخاری

۳-ماهور

ماهور هم همچون دستگاه شور از اهمیت زیادی برخوردار است و حس و حال بسیار شاد دارد. این دستگاه از نظر فواصل با گام بزرگ (ماژور) در موسیقی غربی مطابقت دارد و برخی از موسیقیدانان ریشه این دستگاه را به این شباهت نسبت میدهند. دستگاه ماهور چند گوشه را با دستگاه‌هایی از جمله با راست‌پنجگاه و نوا شریک است. از نظر مد، دستگاه‌های ماهور و راست‌پنجگاه به هم شباهت دارند اما ساختار ملودیک این دو دستگاه است که آن‌ها را از هم متمایز می‌کند

مهمترین آثار دستگاه ماهور

• تصنیف مرغ سحر از محمدرضا شجریان
• تصنیف ز من نگارم ساخته درویش‌خان
• تصنیف سپیده از محمدرضا شجریان
• آلبوم سرو چمان از محمدرضا شجریان
• آلبوم یادگار دوست از شهرام ناظری

۴-چهارگاه

دستگاه چهارگاه در ردیف موسیقی ایرانی صاحب گوشه‌هایی است که برخی احساس اندوه، برخی حالت وقار و متانت، و برخی حس شادی را به همراه دارند، و از همین رو این دستگاه برای نشان دادن تمام حالات و احساسات مناسب دانسته شده‌است. دستگاه چهارگاه و دستگاه سه‌گاه با هم «برادر» دانسته می‌شوند؛ این به خاطر ارتباط زیاد این دو دستگاه است، چنان که هر دو تعداد گوشه همنام دارند که اگرچه در هر دستگاه از گام آن دستگاه تبعیت می‌کنند اما ملودی مشابهی دارند

مهمترین آثار دستگاه چهارگاه

• آلبوم دستان از محمدرضا شجریان
• آلبوم کنسرت ۷۷ اثر شهرام ناظری و گروه کامکارها
• قطعه سلام صبحگاهی اثر حسن کسائی
• آلبوم نخستین دیدار بامدادی اثر کیهان کلهر
• قطعه دخترک ژولیده از علینقی وزیری
• سرود ایران جوان که اولین سرود ملی ایران دانسته می‌شود و توسط موسیو لومر ساخته شده نیز در دستگاه چهارگاه است.

۵-همایون

یکی از دستگاه های بسیار غمگین ایرانی که میزان غمش از آواز دشتی هم بیشتر است دستگاه همایون است. دستگاه همایون از نظر فواصل، دانگ اولش به دستگاه شور نزدیک است و از طریق گوشه‌های دیگرش امکان پرده‌گردانی به دستگاه‌های نوا، سه‌گاه و چهارگاه را نیز فراهم می‌کند. آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه به‌شمار می‌آیند.

مهمترین آثار دستگاه همایون

• آلبوم بیداد از محمدرضا شجریان و همچنین
• آلبوم بی‌قرار از شهرام ناظری
• تصنیف سرگشته یا «تو ای پری کجایی» از حسین قوامی
• تصنیف بهار دلنشین از غلامحسین بنان
• تصنیف خزان عشق از غلامحسین بنان
• تصنیف امشب شب مهتابه ساخته علی‌اکبر شیدا

۶- راست پنجگاه

یکی از دستگاه های مهجور ایرانی است که خیلی کم کار شده. راست پنجگاه شباهت هایی به دستگاه ماهور دارد. در حرکت نت هایی که برای گوشه های هر دستگاه نوشته شده یک روند مشخص بالارونده یا پایین رونده وجود دارد. نت های موجود در دستگاه راست پنجگاه و ماهور کاملامشترک هستند اما این حرکات و گردش ملودیشان است که با هم فرق دارد. این دستگاه، امکان پرده‌گردانی به تمام دستگاه‌های دیگر را فراهم می‌کند و برخی معتقدند که هدف از ایجاد این دستگاه، آموزش مراحل عالی موسیقی از جمله مُرَکّب‌نوازی و مرکب‌خوانی بوده‌است.

مهمترین آثار دستگاه راست پنج گاه

• قطعه قافله‌سالار اثری از محمدرضا لطفی
• آلبوم‌های ساز نو آواز نو و بهاران آبیدر از شهرام ناظری
• آلبوم‌های مقام صبر از پرویز مشکاتیان و راز و نیاز از حسین علیزاده، هر دو با صدای علیرضا افتخاری
• آلبوم چشمه نوش و آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام راز و نیاز دو نمونه خیلی خوب این دستگاه هستند.

۷-سه گاه

سه‌گاه یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است. این دستگاه احتمالاً از یکی از شعبه‌های موسیقی مقامی به همین نام ریشه می‌گیرد و از نظر درجات با مقام راست ارتباط دارد؛ چنان‌که با شروع از درجه سوم مقام راست فواصل سه‌گاه به دست می‌آید و احتمالاً نام سه‌گاه نیز از همین نشات می‌گیرد.دستگاه سه‌گاه از نظر مد با آواز افشاری نیز شباهت دارد و برخی از ردیف‌دانان به جای آن که افشاری را از ملحقات دستگاه شور بدانند، آن را به سه‌گاه نزدیک می‌دانند. برخی این دستگاه را منشعب شده از دستگاه چهارگاه میدانند. همچنین به دستگاه شور شباهتی دارد.

مهمترین آثار دستگاه سه گاه

• آهنگ رسوای زمانه از علیرضا قربانی
• آلبوم رسوای دل از محمدرضا شجریان
• تصنیف من از روز ازل از غلامحسین بنان
• آلبوم شوق دوست از همایون